1 Hasła
A
Adaptacja - przystosowanie się do nowych warunków życia. W sytuacji uchodźstwa jest ono konieczne, szczególnie ważne i trudne, wiąże się z ogromnym stresem. Osoby z tym doświadczeniem są zagrożone wykluczeniem społecznym, które może wynikać z niezaspokojenia potrzeb socjalnych (brak mieszkania, ograniczony dostęp do świadczeń społecznych i pomocy medycznej, trudności w podjęciu pracy, bariery komunikacyjne itp.), ale także z powodu stresu, braku akceptacji ze strony otoczenia i funkcjonujących stereotypów.
Dlatego tak ważna jest konieczność poprawy komunikacji, zapewnienia wsparcia psychologicznego w celu obniżenia stresu, odzyskania wiary we własne siły czy przezwyciężenia stereotypów i autostereotypów.
Aktywizacja - słowo bliskie osobom zajmującym się pracą animacyjną. Oznacza pobudzanie do aktywności i działania. Jednak w pracy z osobami z doświadczeniem uchodźczym aktywizacja jako cel działań nie zawsze jest konieczna, a z pewnością nie zawsze wskazana. Dla większości takich osób strudzonych ogromną, często wycieńczającą zmianą, z jaką się mierzą, na początku najważniejsze jest zwykłe poczucie bezpieczeństwa (patrz hasło → Bezpieczeństwo) i możliwość skorzystania z przestrzeni dającej wytchnienie. Poczęstuj kawą i ciastkiem, nie proponuj wymagających aktywności.
B
Bariera językowa - trudności w porozumiewaniu się związane z nieznajomością obcego języka.
W codziennej pracy z osobami z doświadczeniem uchodźczym to szczególne wyzwanie, wymagające wypracowania metod pozwalających na sprawną komunikację i współpracę
(patrz → Poradnia → Metody).
Bezpieczeństwo (poczucie bezpieczeństwa) – stan niezagrożenia; dotyczy jednostek lub całych społeczeństw, daje poczucie pewności i gwarancji zachowania bezpieczeństwa oraz szansę na rozwój i doskonalenie. Dbałość o bezpieczeństwo jest jednym z najważniejszych obowiązków państwa oraz jedną z kluczowych potrzeb człowieka. To stan wolności od niedostatku bądź obniżenia poziomu życia spowodowanego np. utratą możliwości zarobkowania, chorobą czy starością lub innymi zdarzeniami losowymi, jakimi są wojna, prześladowanie czy dyskryminacja. Uchodźczynie i uchodźcy w pierwszej kolejności potrzebują bezpieczeństwa, stabilizacji i odpoczynku. Praca w środowisku uchodźczym nie powinna polegać więc na zachęcaniu do aktywności, a raczej na zaoferowaniu tego, co relaksuje, uspokaja i pomaga oderwać się od bolesnego doświadczenia i zmiany wymuszonej okolicznościami. W naturalnym odruchu większość z nas chce pomóc szybko i zaoferować więcej niż trzeba, dlatego w tym zakresie polegajmy na uważnej obserwacji potrzeb i spokojnym działaniu.
D
Dobrostan – subiektywnie postrzegane przez człowieka poczucie szczęścia, pomyślności i zadowolenie z życia, pozytywne nastawienie wobec celów, które chce realizować i które nadają sens jego istnieniu, dzięki czemu może działać i utrzymywać się przy życiu. To także – najbardziej zmienne i zależne od zewnętrznych warunków – zadowolenie z danej dziedziny życia, np. życia rodzinnego, zdrowia, życia towarzyskiego.
Dobrostan seniorek i seniorów - osoby starsze są najbardziej zróżnicowaną grupą społeczną, w skład której wchodzą ludzie od 60. aż do 100. roku życia. Tym, co różnicuje, jest nie tylko wiek, ale także płeć, doświadczenie, stan zdrowia, wykształcenie, podejście do życia – dlatego w działaniach warto uwzględniać odrębne możliwości osób starszych i adekwatnie zadbać o dobrostan, niezbędny w pracy z tą grupą (patrz → Poradnia → Seniorzy).
Dostępność – wygodne użytkowanie czegoś bez wysiłku; oznacza umożliwienie osobom ze szczególnymi potrzebami udziału w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi. Osoby te – ze względu na swoje cechy zewnętrzne, wewnętrzne albo ze względu na okoliczności, w których się znajdują – są zmuszone w codziennym życiu podejmować dodatkowe działania lub stosować specjalne środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia, w takim samym stopniu jak inni. Dostępność oznacza usuwanie barier przestrzennych, transportowych, komunikacyjnych i poznawczych (patrz → Poradnia → Dostępność).
Dyskryminacja – ograniczenie lub pozbawienie równych praw społecznych, politycznych, ekonomicznych pewnych grup lub całych zbiorowości w społeczeństwie. W sytuacji kryzysu humanitarnego (patrz hasło → Kryzys humanitarny), jakim jest m.in. wojna w Ukrainie, dyskryminacja jest jednym z często występujących negatywnych zjawisk.
I
Integracja społeczna – proces włączania do zasadniczej części społeczeństwa różnorodnych, zwykle mniejszościowych grup społecznych, jak m.in. mniejszości narodowe czy uchodźcy, które w efekcie uzyskują możliwości i prawa dostępne dotychczas dla większości. Proces ten jest skomplikowany, ponieważ wymaga akceptacji obu stron oraz – nie zawsze łatwego – dostosowania wartości, norm, zwyczajów, tradycji, światopoglądów a nawet języka. W sytuacji kryzysu humanitarnego w Ukrainie, skuteczna integracja społeczna jest jednym z największych wyzwań polityki społecznej w Polsce. Włączanie opiera się na rozmaitych formach aktywności, jak np. program Nowe Relacje czy działania Polskiego Forum Migracyjnego, mające prowadzić do lepszego, wzajemnego zrozumienia obu stron.
K
Komunikacja – wymiana informacji między ludźmi, porozumiewanie się. W zespołach połączonych wspólnym celem zawodowym każda osoba, biorąca udział w komunikacji, jest za nią odpowiedzialna. Jednak to osoby zarządzające są odpowiedzialne za dobrą atmosferę i tworzenie warunków do skutecznej komunikacji, przekazanie i przepływ wartości ważnych dla organizacji oraz określenie wspólnych zasad dobrej komunikacji na początku pracy nad danym projektem
(patrz → Poradnia → Dobra komunikacja).
Konflikty (w zespole) – są jak psujące się owoce, od razu trzeba się nimi zająć. To zjawisko powszechne, nieuchronnie związane z życiem społecznym i nieuniknione (patrz → Poradnia → Dobra komunikacja).
Kryzys humanitarny – występuje wtedy, gdy bez pomocy z zewnątrz sytuacja osób objętych kryzysem np. wojną, będzie się pogarszać, a potencjalnie będzie im także grozić śmierć. Kryzysom humanitarnym towarzyszą zjawiska, takie jak: handel ludźmi, przemoc w rodzinach, zwłaszcza wobec dzieci, wykorzystywanie przez nieuczciwych pracodawców, zagrożenie bezdomnością, dyskryminacja (patrz hasło → Dyskryminacja). Pracując z osobami będącymi ofiarami kryzysu, trzeba wiedzieć, gdzie skierować je po pomoc.
Kryzys psychiczny (emocjonalny) – stan nierównowagi psychicznej, wywoływany przez zdarzenie losowe, niepowodzenia osobiste, rozmaite porażki. Życie naznaczone jest ciągłymi zmianami w następstwie krytycznych wydarzeń, powodujących stan wewnętrznej nierównowagi; to okres przełomowy, rozstrzygający, objawiający się zazwyczaj silnym pogorszeniem się sytuacji w danej dziedzinie, wymagający natychmiastowych rozwiązań. Uchodźcy i uchodźczynie są w sposób oczywisty narażeni na sytuacje i zdarzenia kryzysowe. Osoby w kryzysie potrzebują wsparcia w stabilizacji i odbudowywaniu zasobów. Kontakt z grupami ludzi lub osobami doświadczającymi sytuacji stresowej i kryzysu może wymagać od osób wspierających zastosowania zasad PPP, tj. Pierwszej Pomocy Psychologicznej (patrz → Poradnia → Zasady Pierwszej Pomocy Psychologicznej). Należy pamiętać, że nie każda osoba, która doświadcza uchodźstwa, jest w kryzysie psychicznym i nie każda doświadczyła traumatycznych wydarzeń. Wiele osób mierzy się z trudnościami niezwiązanymi z wojną czy uchodźstwem i korzysta ze zdrowych, adaptacyjnych reakcji i strategii, uruchamiając naturalne procesy regeneracyjne.
L
Lodołamacze – metody działania, które wspierają burzenie rozmaitych barier międzykulturowych.
(patrz → Poradnia → Metody).
M
Międzykulturowość – odnosi się do kontaktów i komunikacji pomiędzy grupami kulturowymi, różniącymi się m.in. pochodzeniem etnicznym, religią, językiem lub narodowością, na zasadach równości. Nie ma tu mowy o wyższości jednej kultury nad drugą, niezależnie od stosunku większość-mniejszość. Według UNESCO oznacza „budowę sprawiedliwych stosunków między ludźmi, społecznościami, krajami i kulturami”. Celem tego pojęcia jest zrozumienie różnicy kulturowej (patrz hasło → Różnice kulturowe).
Migrant – osoba, która z różnych powodów, i na dłużej niż rok, przeprowadza się poza miejsce stałego zamieszkania zarówno w obrębie kraju, jak i za granicę, tymczasowo lub na stałe, dobrowolnie albo przymusowo, legalnie lub nielegalnie. Termin ten obejmuje m.in. osoby migrujące w związku z pracą czy studentów międzynarodowych.
Często słowo „migrant” jest dziś używane jako ogólne pojęcie obejmujące zarówno migrantów, jak i uchodźców (patrz hasło → Uchodźca). Jednak to ci ostatni wymagają szczególnej opieki prawnej, takiej jak ochrona przed wydaleniem lub zawróceniem oraz przed karą za przekroczenie granicy bez zezwolenia w poszukiwaniu bezpieczeństwa. Należy pamiętać, że ubieganie się o azyl jest uniwersalnym prawem człowieka.
P
Pierwsza Pomoc Psychologiczna (w skrócie: PPP) – humanitarna, wspierająca reakcja na drugiego człowieka, który cierpi i może potrzebować wsparcia. PPP szanuje godność, kulturę i możliwości danej osoby. Obejmuje: zapewnienie praktycznej opieki i wsparcia, które nie jest natarczywe; ocenę potrzeb i obaw; pomoc w zaspokojeniu podstawowych potrzeb (np. jedzenie i woda, informacje); wysłuchanie potrzebujących wsparcia, ale nie naciskanie na nich, aby mówili; pomoc osobom w uzyskaniu informacji, usług i wsparcia społecznego; ochronę przed dalszą krzywdą (patrz → Poradnia → Zasady Pierwszej Pomocy Psychologicznej).
Potrzeba – odczuwalny brak czegoś. Zadaniem zespołów realizujących projekty w obszarze pracy z osobami doświadczającymi uchodźstwa jest przede wszystkim wsłuchanie się w ich potrzeby i w miarę możliwości – zaspokojenie ich w pierwszej kolejności, szczególnie gdy dotyczą potrzeb podstawowych, jakimi są prawo do odpoczynku, zdrowia psychicznego itp. Działania aktywizacyjne to zadania nie pierwszej kolejności. Migrantki i migranci mają różne potrzeby związane z integracją oraz odmienne możliwości czasowe.
Przystanek – miejsce przeznaczone do wsiadania lub wysiadania pasażerów na danej linii komunikacyjnej i jednocześnie metafora pracy z osobami w kryzysie uchodźstwa, pozwalająca zrozumieć rolę osób pomagających i wspierających, kojarzącą się z funkcją „przystanku”; osoby te dostają konkretny czas na spotkanie, nie wiedzą, jak długo będą w kontakcie, nie oczekują podziękowań, nie oceniają, nie wychodzą ze swojej roli i są przewidywalne.
R
Rozmowa – jedna z podstawowych i najlepszych metod pracy w uchodźczym środowisku międzykulturowym (patrz → Poradnia → Zasady Pierwszej Pomocy Psychologicznej).
Różnice kulturowe – „dwie satelity – jeden kosmos”, tak metaforycznie można opisać sytuację, w której napotyka się różnice kulturowe. Wychowanie w danej kulturze sprawia, że rzeczywistość postrzegana przez człowieka filtrowana jest przez pryzmat pewnych założeń dotyczących życia społecznego, nie do końca sformułowanych i uświadomionych, a które ukierunkowują myśli i wpływają na zachowania. To powoduje, że system norm, wartości i zachowań osoby pochodzącej z innej kultury może być inny niż nasz. Akceptacja tego faktu sprawia, że porozumienie jest nie tylko możliwe, ale też łatwiejsze. Różnice kulturowe ujawniają się w codziennych kontaktach w środowisku międzykulturowym, także polsko-ukraińskim.
Różnorodność kulturowa – zasada, która uznaje i legitymizuje nie tylko różnice kulturowe pomiędzy odrębnymi grupami ludzi, ale także samo istnienie rozmaitych kultur, ich współistnienie i wzajemne oddziaływanie. Pozwala docenić przejawy kultury właściwe dla danego społeczeństwa, kraju lub regionu, daje pole do akceptacji i wzajemnego dzielenia się cechami tej lub innej kultury w danym miejscu na świecie. Pojęcie różnorodności kulturowej jest ściśle związane z tożsamością kulturową, międzykulturowością (patrz hasło → Międzykulturowość) i wielokulturowością, które oznaczają relacje pomiędzy różnymi językami, grupami etnicznymi, religiami, gastronomiami itp. W działaniach prowadzonych w środowisku międzykulturowym ważne jest rozpoznanie specyfiki danej grupy w kontekście różnorodności – kulturowej, związanej z płcią, wiekiem itp. Inaczej świat – na przykład wobec mężczyzn – porządkują kobiety ze wsi, a inaczej z miast i na odwrót. Należy też pamiętać o różnorodności samych kobiet, mających różne zainteresowania. Podobnie w działaniach z uczestnictwem grup senioralnych – tym, co różnicuje, jest nie tylko wiek, ale także płeć, doświadczenie, stan zdrowia, wykształcenie, podejście do życia.
S
Seniorki i seniorzy – zróżnicowana grupa osób pomiędzy 60. a 100. rokiem życia. Starzenie się to indywidualny proces, zależny od sytuacji społecznej, gospodarczej czy politycznej. Dlatego nie sposób zdefiniować „typowej” osoby starszej. Starzenie się dotyczy ludzi w różnym wieku: 60–75 lat (wczesna starość), 75–90 (późna starość), 90+ (długowieczność).
T
Trauma wojenna – silny uraz psychiczny, często wykraczający poza granice ludzkiej wytrzymałości na stres, który został wywołany przez doświadczenie wojny. Ważne, by pamiętać, że nie każda osoba w kryzysie uchodźczym, uciekająca przed wojną w Ukrainie czy w innym miejscu na świecie, doświadczyła traumatycznych wydarzeń.
U
Uchodźczyni, uchodźca – osoba, która pod przymusem okoliczności i w poszukiwaniu bezpieczeństwa opuszcza miejsce stałego pobytu, zamieszkuje w obcym państwie lub na innym terytorium własnego kraju, której przysługuje pomoc ze strony innych państw i właściwych organizacji. Okoliczności te to obawa przed prześladowaniem, konflikt wojenny, przemoc lub inne zdarzenia, poważnie zakłócające porządek publiczny, które wymagają ochrony międzynarodowej.
W Polsce to m.in. osoby uciekające z Ukrainy przed wojną i jej konsekwencjami, a także osoby ewakuowane z Afganistanu, osoby na pograniczu polsko-białoruskim po doświadczeniu przemocy i przymusowego wypchania za granicę, uciekające przed wojną i prześladowaniem z Czeczenii, Syrii, Iraku, Białorusi, Tadżykistanu. Są wśród nich dzieci bez opieki i nastolatki, kobiety w okresie okołoporodowym, osoby po doświadczeniu przemocy, w tym seksualnej. Przedstawicielki i przedstawiciele najróżniejszych zawodów: tłumaczki, księgowe, ginekolożki, ekonomiści, stolarze, osoby zaangażowane politycznie, ale też osoby niepiśmienne i seniorzy.
Żadnej z tych osób uchodźstwo nie definiuje, jest ono tylko etapem w życiu.